Czy aby być prezydentem RP, trzeba być mężczyzną? O warunkach koniecznych i wystarczających [Myślenie krytyczne #8]

Na czym polega nieśmiertelność? O klasyfikacji [Myślenie krytyczne #7]

kwi 29, 2022 | 2022, Myślenie krytyczne

W poprzednim artykule niniejszej serii próbowałem, Czytelniku, przekonać Cię o przydatności podziałów logicznych dla wprowadzania ładu pojęciowego. Złożoność analizowanej dziedziny sprawia jednak niekiedy, iż pojedyncze podziały, których przykłady opisywałem, są niewystarczające. W takich przypadkach przeprowadza się zwykle podziały wielostopniowe lub – jak kto woli – wielopiętrowe. Efekt wielokrotnego dzielenia zbioru obiektów należących do dziedziny jakichś rozważań nazywamy klasyfikacją tych obiektów.

Podziały wielostopniowe

Zacznijmy od przykładu. Ktoś próbuje uporządkować bogatą kolekcję własnych monet. W tym celu dzieli je na monety złote i srebrne. Jeśli w jego zbiorach nie ma monet o mieszanym składzie ani monet wykonanych z materiałów innych niż wymienione, zaproponowany podział jest zarówno rozłączny, jak i zupełny, a więc jest podziałem logicznym. Mimo to ze względów praktycznych może się on okazać niewystarczający. Na wartość monet poza rodzajem kruszcu wpływ mają przecież także inne czynniki. Kolekcjoner dzieli zatem dalej monety w każdej z wydzielonych grup według ich wagi. Za każdym razem wyróżnia monety lekkie (o masie poniżej jednej uncji), typowe (jednouncjowe) i ciężkie (o masie powyżej jednej uncji). Podziały te również są rozłączne i zupełne, a więc także są podziałami logicznymi. W ten sposób kolekcjoner podzielił swoje zbiory na sześć kategorii. Wszystkie one są między sobą rozłączne, a w sumie dają całą kolekcję. (Dla ćwiczenia spróbuj je, Czytelniku, wymienić). Na tym kolekcjoner nie musi oczywiście poprzestawać. Może dzielić swoje numizmaty dalej, przykładowo ze względu na ich pochodzenie, rok ich bicia lub z uwagi na jakiekolwiek kryterium, które wyda mu się istotne. Wynikiem tych wszystkich podziałów będzie taka lub inna klasyfikacja okazów należących do jego kolekcji.

Klasyfikacja przedmiotów należących do jakiegoś zbioru jest zatem po prostu serią podziałów. W pierwszym kroku całością dzielenia jest wyjściowy zbiór, który zostaje podzielony na ileś członów podziału. W kolejnym kroku człony pierwszego podziału traktowane są jako całości następnych podziałów. Całą procedurę można powtarzać wielokrotnie, aż do uzyskania satysfakcjonującej szczegółowości.

Wygodnym sposobem prezentowania klasyfikacji są diagramy drzewkowe. Każde piętro takiego diagramu reprezentuje kolejny podział w klasyfikacji. Poniżej znajduje się diagram przedstawiający dwa pierwsze kroki opisanej powyżej klasyfikacji monet.

Oklepanym do granic możliwości przykładem klasyfikacji jest biologiczna klasyfikacja organizmów. (Mówiąc precyzyjnie, klasyfikacji tych jest wiele, gdyż z uwagi na dokonywane odkrycia wprowadzano istotne modyfikacje. Przykładowo uważany za twórcę biologicznych klasyfikacji osiemnastowieczny szwedzki przyrodnik Karol Linneusz w pierwszym kroku dzielił wszystkie organizmy na dwa królestwa: zwierząt i roślin. Klasyfikacja prezentowana we współczesnych podręcznikach zaczyna się zwykle od wyodrębnienia trzech domen, które dopiero w kolejnym kroku dzieli się łącznie na sześć królestw.) Innymi typowymi klasyfikacjami są biblioteczne klasyfikacje książek dokonywane według coraz bardziej szczegółowych kryteriów lub podobne klasyfikacje zbiorów muzealnych. Tutaj proponuję przyjrzeć się dużo mniej znanej, a zaanonsowanej na wstępie klasyfikacji rodzajów nieśmiertelności.

Rodzaje nieśmiertelności

Istoty nieśmiertelne pojawiają się w utworach fantastycznych i fantastycznonaukowych wcale nierzadko. Co ciekawe, ich nieśmiertelność w wielu przypadkach wygląda bardzo odmiennie. Ta różnorodność nie uszła uwadze filozofów. John Martin Fischer oraz Ruth Curl zaproponowali klasyfikację pochodzących z SF modeli nieśmiertelności. (Przedstawili ją w tekście Filozoficzne modele nieśmiertelności w fantastyce naukowej, którego polskie tłumaczenie znaleźć można > tutaj. Wygląda ona mniej więcej tak.

W pierwszym kroku wszystkie przypadki nieśmiertelności podzielone zostały na te, w których nieśmiertelny jest wszechświat jako całość, oraz te, w których nieśmiertelne są istoty czujące. Ponieważ ten pierwszy rodzaj nie jest dla autorów klasyfikacji interesujący, w kolejnym kroku dzielą oni tylko przypadki tego drugiego rodzaju. Nieśmiertelność istot czujących może przyjmować formę nieatomistyczną lub atomistyczną. Z tą pierwszą mamy do czynienia wówczas, gdy poszczególne jednostki łączą się w jeden wielki byt nieśmiertelny. Z drugą, gdy jednostki wiodą własne, indywidualne niekończące się żywoty. Zarówno atomistyczne, jak i nieatomistyczne odmiany dzielą autorzy jeszcze dalej, choć każde według innego kryterium. Ponieważ wszystkie nieatomistyczne wersje okazują się ostatecznie nieatrakcyjne, uwagę skupiają na formach atomistycznych. Wśród tych zaś wyróżniają modele seryjne, wedle których jednostki przeżywają niekończącą się serię żyć, i nieseryjne, zgodnie z którymi jednostki wiodą jedno, ale niemające kresu życie. Podobnie jak na poprzednim piętrze klasyfikacji wszystkie modele seryjne, choć dające się dalej podzielić, są według autorów niepociągające. W rezultacie w ostatnim kroku skupiają się wyłącznie na odmianach nieseryjnych. (W ramach ćwiczenia spróbuj, Czytelniku, narysować diagram opisanej do tego miejsca klasyfikacji.)

Zanim przejdziemy do owego ostatniego poziomu omawianej klasyfikacji warto wskazać dwie cechy odróżniające ją od wzmiankowanej wyżej klasyfikacji monet. Po pierwsze, w przypadku tej ostatniej na każdym etapie dokonywano podziału każdego członu podziału z etapu poprzedniego (według wagi dzielono zarówno monety srebrne, jak i złote). Tak być nie musi. W klasyfikacji Fischera i Curl kategorie, które z jakichś względów uznawane są za nieciekawe, w dalszych krokach zostają pominięte, nie są dalej dzielone. Mówiąc obrazowo, nieciekawe gałęzie klasyfikacji są ucinane. Po drugie, w przypadku klasyfikacji monet wszystkie podziały jednego etapu dokonywane są z uwagi na to samo kryterium. Tak również być nie musi. Jak wspomniałem nieatomistyczne modele nieśmiertelności dzielone są według innego kryterium niż modele atomistyczne.

Podziały skrzyżowane

W ostatnim kroku klasyfikacji, a więc w przypadku nieseryjnych atomistycznych form nieśmiertelności istot czujących, Fischer i Curl przedstawiają nie jeden, ale dwa niezależne podziały. Po pierwsze, z uwagi na sposoby niekończącego się podtrzymywania życia wszystkie przypadki dzielą na te, w których wykorzystuje się jakieś metody biologiczne, i te, w których używa się metod niebiologicznych. Po drugie, ze względu na naturę życia wyróżniają modele solipsystyczne i niesolipsystyczne. (Oddzielną sprawą jest kwestia rozłączności tych podziałów.)

Choć Fischer i Curl nie piszą tego wprost, takie postawienie sprawy wydaje się sugerować, iż dwa ostatnie podziały można ze sobą skrzyżować. Najłatwiej zrozumieć, o czym tu mowa, gdy całą sprawę przedstawi się w postaci prostej tabeli.

Kolumny tej tabeli reprezentują człony pierwszego podziału, wiersze – człony drugiego podziału. Ponieważ oba podziały są dwuczłonowe, w rezultacie otrzymujemy cztery kategorie: A – biologiczne solipsystyczne, B – niebiologiczne solipsystyczne, C – biologiczne niesolipsystyczne oraz D – niebiologiczne niesolipsystyczne. Ten sam efekt można byłoby osiągnąć, konstruując dwustopniową klasyfikację, przy czym kolejność wykonywanych podziałów jest w ostatecznym rozrachunku nieistotna. Podobnie jest w przypadku monet. Podaną wyżej dwustopniową klasyfikację można zastąpić równoważną jej krzyżówką dwóch podziałów.

Podział rzeczowy

Na koniec chcę Cię, Czytelniku, przestrzec przed błędem, który łatwo popełnić. Może się wydawać, że podział czyjegoś życia (niekoniecznie nieśmiertelnego) na lata, tych z kolei na miesiące, a miesięcy na dni jest przykładem klasyfikacji w rozważanym obecnie sensie. Po pierwsze bowiem, każdy rok czyjegoś życia wyklucza się z wszystkimi innymi latami tegoż życia w tym sensie, że żaden z nich nie dzieje się równocześnie z innym (podobnie jest w przypadku miesięcy i dni). Po drugie, wszystkie te lata łącznie sumują się na cały ów żywot (i znowu analogicznie w przypadku miesięcy i dni).

Nie jest to jednak klasyfikacja taka, jak ją tutaj rozumiemy, ponieważ wspomniane podziały nie są podziałami logicznymi. Źródło błędu tkwi w charakterze sumowania, o którym mowa w ostatnim zdaniu poprzedniego akapitu. Podział logiczny jakiejś całości polega na wskazaniu wzajemnie rozłącznych i zupełnych członów, z których każdy jest podzbiorem dzielonej całości, podzbiorem rozumianym teoriomnogościowo. W przypadku podziału logicznego jego człony sumują się do całości w sensie teoriomnogościowym. Jest to sens, w jakim wszystkie królestwa biologiczne sumują się do zbioru wszystkich organizmów żywych. W przypadku życia dzielącego się na lata, owe lata nie są teoriomnogościowymi podzbiorami tegoż życia, ale są jego częściami. Sumują się one na całe to życie nie w sensie teoriomnogościowym, ale w takim właśnie sensie, w jakim części sumują się na całość. Takie sumowanie nazywa się sumowaniem mereologicznym i jest to zupełnie innego rodzaju operacja niż sumowanie teoriomnogościowe. Podział jakiejś całości na jej części składowe nie jest jej podziałem logicznym, ale tzw. podziałem rzeczowym.

Podział Polaków na mieszkańców poszczególnych województw, podział samochodów z uwagi na rodzaj napędu (elektryczne, benzynowe, hybrydowe itd.) lub podział organizmów żywych na przedstawicieli różnych gatunków są podziałami logicznymi. Podział Polski na województwa, podział samochodu na karoserię, silnik, zawieszenie i inne części oraz podział organizmu żywego na narządy wewnętrzne są podziałami rzeczowymi. Należy zachować czujność, aby tych dwóch rodzajów podziału nie pomylić.

Czy ludzie dzielą się na kobiety i mężczyzn? O podziale logicznym [Myślenie krytyczne #6]

kwi 22, 2022 | 2022, Myślenie krytyczne

Czy ludzie dzielą się na kobiety i mężczyzn? O podziale logicznym [Myślenie krytyczne #6]

Piotr Lipski

Według powszechnej opinii jednym z najlepszych westernów w historii kina jest wyreżyserowany przez Sergio Leone Dobry, zły i brzydki. Film przedstawia przecinające się losy trzech rewolwerowców, tytułowych: dobrego, złego i brzydkiego. Ten ostatni ma zapadający w pamięć zwyczaj dokonywania nietuzinkowych rozróżnień. Dzieli przykładowo ludzi na tych ze stryczkiem na szyi oraz tych, których rolą jest stryczek ów odciąć. Pomysł nie dziwi tak bardzo w kontekście metody zarobkowania bohatera brzydkiego. W celu wyłudzenia nagrody za własną głowę nieraz daje się on ująć przedstawicielom prawa, aby w ostatniej chwili – z pomocą dobrego – uciec spod szubienicy. W innym miejscu wszystkie ostrogi – jak nazywa rewolwerowców – klasyfikuje na tych, którzy wchodzą drzwiami, i tych, którzy wchodzą oknem. Najbardziej pamiętnego podziału dokonuje jednak w finałowej scenie nie brzydki, ale dobry. Miłośników kina podzielić można na tych, którzy ów finałowy podział uważają za mistrzowski, i tych którzy, go nie znają.

Wszystkie wspomniane podziały mają dwa niewyartykułowane wprost, choć naturalnie akceptowane założenia. Jeśli ludzie rzeczywiście dzielą się na tych ze stryczkiem i tych, co go odcinają, to znaczy, że nie ma ludzi, którzy należeliby do obu tych kategorii (mieli stryczek i go odcinali), oraz nie ma takich, którzy nie należeliby do żadnej z nich (ani nie mieli stryczka, ani go nie odcinali).

Rozłączność i zupełność

Przytoczone dwa warunki nazywamy odpowiednio warunkiem rozłączności oraz warunkiem zupełności. Charakteryzują one tzw. podziały logiczne. Przeprowadzenie podziału logicznego jakiegoś zbioru – nazywanego całością dzieloną, łac. totum divisionis – polega na podaniu kilku podzbiorów – zwanych członami podziału, łac. membra divisionis – dzielonego zbioru, w taki sposób, aby spełnione były wymienione warunki, a więc by:

(1) żaden element całości dzielonej nie należał do dwóch różnych członów podziału (warunek rozłączności);

(2) każdy element całości dzielonej należał do jakiegoś członu podziału (warunek zupełności).

Spełnienie pierwszego warunku oznacza, że człony podziału wykluczają się wzajemnie, drugiego – że sumują się do całości dzielonej. Łączne spełnienie obu warunków gwarantuje, że każdy element całości dzielonej należy do dokładnie jednego członu podziału.

Rozważmy kilka przykładów. (A) Weźmy podział ludzi (całość dzielona) na tych, którzy w danej chwili mają mniej niż 20 lat (jeden człon podziału), i tych, którzy mają więcej niż 30 lat (drugi człon podziału). Jest on podziałem rozłącznym. Nie ma bowiem człowieka, który należy zarazem do obu członów, czyli ma jednocześnie mniej niż 20 i więcej niż 30 lat. Nie jest jednak podziałem zupełnym, gdyż istnieją ludzie, którzy nie należą do żadnego członu podziału, a więc ani nie mają mniej niż 20 lat, ani nie mają więcej niż 30 lat. Ludźmi takimi są przykładowo 25-latkowie.

(B) Drugi przykład to podział ludzi (całość) na tych, którzy w danej chwili mają więcej niż 20 lat (jeden człon), i tych, którzy mają mniej niż 30 lat (drugi człon). Ponieważ istnieją ludzie, którzy mają więcej niż 20, ale mniej niż 30 lat (przykładowo wspomniani już 25-latkowie), podział ten nie spełnia warunku rozłączności. O każdym człowieku prawdą jest natomiast przynajmniej jedno z dwojga: albo ma więcej niż 20 lat, albo mniej niż 30 lat. Każdy człowiek należy zatem do jakiegoś członu podziału. Podział spełnia warunek zupełności.

Ponieważ żaden z powyższych podziałów nie spełnia zarazem obu warunków, żaden z nich nie jest podziałem logicznym. Takim podziałem jest natomiast przykładowo © podział ludzi (całość) na tych, którzy mają mniej niż 20 lat (jeden człon), i tych, którzy mają 20 lub więcej lat (drugi człon). Aby upewnić się, że rozumiesz omawiane zagadnienie, zastanów się, Czytelniku, dlaczego podział ludzi na tych, którzy mają mniej niż 20 lat i tych którzy mają więcej niż 20 lat podziałem logicznym nie jest.

Dodatkowe warunki

Powiedzmy, że ktoś proponuje, aby ludzi podzielić na tych, którzy mają mniej niż 200 lat, i tych, którzy mają więcej niż 200 lat. Być może niektórzy życzyliby sobie, aby drugi człon tego podziału nie był pusty, jednak przynajmniej na razie pozostaje on pusty. Żaden człowiek nie żył więcej niż 200 lat. W takim natomiast razie proponowany podział okazuje się bardzo osobliwy. Ostatecznie sprowadza się do podziału ludzi na tych, którzy mają mniej niż 200 lat. Mimo swojej osobliwości spełnia on zarówno warunek rozłączności, jak i zupełności. Aby zatem wyeliminować takie nieciekawe podziały, niekiedy wskazuje się dwa dodatkowe wymogi, które powinien spełnić podział logiczny.

(3) Każdy człon podziału ma być zbiorem niepustym.

(4) Muszą być wskazane przynajmniej dwa człony podziału.

Podziały dwuczłonowe i wieloczłonowe

Wszystkie rozważane powyżej podziały są podziałami dwuczłonowymi. Podział mający więcej niż dwa człony nazywa się zwykle wieloczłonowym. Takim podziałem jest przykładowo podział ludzi (całość) na mających mniej niż 20 lat (jeden człon), mających dokładnie 20 lat (drugi człon) i mających więcej niż 20 lat (trzeci człon). Zastanów się, Czytelniku, czy podział wszystkich podziałów logicznych na dwuczłonowe i wieloczłonowe jest podziałem logicznym.

Wśród podziałów dwuczłonowych wyróżnia się tzw. podziały dychotomiczne. Tworzy się je w następujący sposób. Należy wskazać jakąś cechę. Jeden człon podziału opisuje się jako zbiór przedmiotów posiadających tę cechę, drugi – jako zbiór przedmiotów nieposiadających tej cechy. Podział ludzi na 20-latków i tych, którzy nie są 20-latkami, jest przykładem takiego właśnie podziału. Inny przykład – przed przytoczeniem którego nie mogę się powstrzymać – znalazłem niedawno w odmętach Internetu. Jego autor dzieli wszystkich ludzi na tych, którzy dzielą ludzi na dwie kategorie, i tych, którzy tego nie robią.

Zasada podziału

Regułę, z uwagi na którą wyróżnia się człony podziału, nazywa się zasadą podziału (ewentualnie kryterium podziału, łac. fundamentum divisionis). Zasadą podziału większości przytoczonych powyżej przykładów był wiek. Zasadą ostatniego podziału była skłonność do tworzenia podziałów dwuczłonowych. Nie każdy podział dokonywany jest jednak z uwagi na jakąś jedną zasadę.

Przeanalizujmy przykład (D). W pewnej rodzinie jest pięcioro dzieci: 3‑, 5‑, i 6‑letni chłopcy oraz 8- i 10-letnie dziewczynki. Podzielmy wszystkie dzieci w tej rodzinie (całość) na dziewczynki (jeden człon) i dzieci mające mniej niż 7 lat (drugi człon). Podział taki jest podziałem logicznym (rozłącznym i zupełnym), mimo że jego człony nie zostały wyodrębnione z uwagi na wspólną zasadę. Pierwszy człon wyznaczono ze względu na posiadaną przez dziecko płeć, drugi – z uwagi na jego wiek.

Brak jednego kryterium nie znaczy zatem, iż dany podział nie jest podziałem logicznym. Z drugiej strony fakt, iż podział przeprowadzany jest z uwagi na jakąś jedną zasadę, nie gwarantuje, iż jest on podziałem logicznym. Człony podziałów (A) i (B) wyznaczono z uwagi na wspólną zasadę, a jednak nie są one podziałami logicznymi. Mimo to podziały według jednej zasady są w praktyce dużo częściej spotykane. W ich przypadku łatwiej bowiem o spełnienie warunków rozłączności i zupełności. Podział (D) czyni zadość obu tym wymogom, ale dzieje się tak raczej wskutek szczęśliwego zbiegu okoliczności niż w wyniku rozsądnie dobranych członów podziału.

Podziały z uwagi na jedno kryterium są ponadto bardziej naturalne. Podziały logiczne mają służyć wprowadzaniu ładu pojęciowego. Jeśli dzielimy przedmioty jakiegoś rodzaju na pewne kategorie, to zwykle chcemy, aby te wyróżnione kategorie były naturalne i aby przedmioty należące do jednej kategorii były do siebie pod istotnymi dla nas względami podobne. Najłatwiej chyba osiągnąć ten cel, wyznaczając człony podziału z uwagi na jakąś rozsądnie dobraną cechę.

Kobiety, mężczyźni i …

Uzbrojeni (po zęby) w omówione powyżej pojęcia techniczne powróćmy do wzmiankowanego na wstępie podziału ludzi na kobiety i mężczyzn. Nikogo nie trzeba chyba przekonywać, iż bywa on współcześnie kwestionowany. Teksty na ten temat publikowane były także na łamach „Filozofuj!”. Co zatem zarzuca się temu podziałowi? Aby odpowiedzieć na to pytanie spróbujmy go najpierw scharakteryzować.

Podział ten jest podziałem dwuczłonowym, choć nie jest podziałem dychotomicznym. Podziałem dychotomicznym jest podział ludzi na kobiety i nie-kobiety lub podział ludzi na mężczyzn i nie-mężczyzn. Fakt, iż jest on dwuczłonowym podziałem niedychotomicznym nie może być jednak zrzutem. Jest wiele dobrych podziałów tego typu. Ponadto łatwo wskazać naturalną zasadę tego podziału, którą jest oczywiście płeć. To także nie może być zarzutem. Wręcz przeciwnie – jest raczej zaletą. Poza tym nie ma także wątpliwości, iż podział czyni zadość warunkom (3) i (4).

Pozostaje zatem kwestia dwóch najważniejszych warunków. Uznanie tego podziału za nierozłączny równa się stwierdzeniu, iż niektórzy ludzie są jednocześnie mężczyznami i kobietami. Przy czym nie idzie tu o posiadanie pierwiastków kobiecych i męskich, ale o stuprocentowe i dosłowne bycie kobietą i mężczyzną zarazem. To „stuprocentowe i dosłowne” należy rozumieć tak, jak wtedy, gdy mówi się, iż osoba 25-letnia stuprocentowo i dosłownie jest zarówno osobą mającą mniej niż 30 lat, jak i osobą mającą więcej niż 20 lat. Sądzę, że niewielu gotowych jest przyjąć taką ewentualność.

Dużo powszechniej podważana jest zupełność rozważanego podziału. Jego krytycy zarzucają mu często „binarność”, którą należy chyba rozumieć jako dwuczłonowość. To jednak może być zarzutem tylko wtedy, gdy istnieją ludzie, którzy nie są ani mężczyznami, ani kobietami, ale raczej posiadają jakąś inną płeć albo nie posiadają jej wcale. I właśnie takiego stanowiska broni – jak sądzę – większość krytyków omawianego podziału.

Zapyta ktoś: „No dobrze, ale kto ma rację?”. Mimo iż uważam to pytanie za ważne, pozwól, Czytelniku, że w tym miejscu ucieknę przed nim. Mam ku temu dobrą wymówkę. To, czy rozważany podział jest rozłączny i zupełny nie jest kwestią logiki ani zasad krytycznego myślenia, ale kwestią badań empirycznych (biologicznych, socjologicznych i in.). Logika i zasady krytycznego myślenia wskazują, jak możemy systematycznie i poprawnie wykorzystać oraz opisać wyniki tych badań, ale ich nie przesądzają. Tylko tyle i aż tyle.